حضرت علی (ع( ، یکی از چهره‌های برجسته صدر اسلام است که گسترش روز افزون اسلام در آن برهه، به راستی مدیون تلاش‌ها، رشادت‌ها و سلوک ویژه ایشان در زندگی شخصی و در عرصه عمومی بود. جامعه بدوی و جاهل آن روز عربستان که با آموزش‌های حضرت محمد (ص) از خواب برخاسته و نیازمند یاری بود، تنها به وسیله راهکارهای حضرت علی (ع) توانست دامنه حکمرانی خود را حتی تا اسپانیای امروزی بگستراند.
مهم‌ترین و شاخص‌ترین ویژگی آن حضرت «عدالت» بود؛ عدالتی که حتی بر لبه ذوالفقارش نیز جاری بود. عدالتی که مدنظر حضرت علی (ع) بود، نه فقط عدالت اقتصادی بلکه اعتدال و انصاف در تمامی زمینه‌های زندگی بشر بود. «عدالت» مفهومی آنچنان پر معنا و پیچیده است که حتی با گذشت سالیان دراز و با وجود اندیشمندان و فیلسوفان بسیاری که در معنای این واژه پژوهش کرده‌اند، هنوز هیچ کشوری و هیچ حکومتی نتوانسته آن گونه که آن حضرت در جامعه صدر اسلام آن روز، عدالت را معنا بخشیده بود، این کار را تکرار کند.
از نظر حضرت علی(ع)، عدالت در مفهوم میانه‌روی در رفتار و گفتار و کردار بود. عدالت تقسیم مساوی ثروت و رفاه عمومی بود. عدالت زندگی مسالمت‌آمیز مردمان در کنار هم بود ، بدون این که کسی به خاطر ظاهرش و یا اعتقادش بر دیگری برتری داشته باشد. به نظر من حضرت علی (ع) با این ویژگی عدالت طلبانه‌اش به هیچ وجه و برخلاف عقیده عده‌ای، حامی خشونت نبود، چون خشونت خارج شدن از مسیر میانه روی است و نخستین گام در زیر پا گذاشتن عدالت. این گونه بود که آن حضرت با سلوک والایش در مقابل دشمنان جاهل و سرسختش که تاب تحمل عدالت‌خواهی علوی را نداشتند، با تساهل و تسامح رفتار می‌کرد و در جایی که می‌توانست در مقام خلیفه مسلمین، بزرگ‌ترین ضربه‌ها را به آنان وارد کند، با راه و روش عدالت جویانه‌اش، با آنان مدارا کرد و خشم بیشتر آنان را برانگیخت.
روایت‌های بسیار تاریخی در دست است. شاهد این مدعا که مردمان بسیار از ادیان مختلف مانند یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان در آن زمان در محدوده خلافت آن حضرت می‌زیستند و این گواهی است بر این نظریه که اعتقاد حضرت علی(ع) بر این بوده است که مردمان فارغ از تفاوت بسیارشان، باید آزادانه در کنار یکدیگر زندگی کنند. نکته‌ای که نخستین شرط در رعایت حقوق بشر است که حتی خوارج که در برابر حضرت علی (ع) ایستادند و بر وی شوریدند، تا آن زمان که درصدد بر هم زدن عدالت علوی نبودند، آزادانه به زندگی می‌پرداختند و عدالت برای آنان نیز جاری بود.
مهم‌ترین بخش عدالت علوی عدالتی بود که وی در اجتماع و اقتصاد جامعه آن روز اعراب جاری ساخته بود. پایه و اساس این عدالت‌خواهی، برابری تمامی انسان‌ها بود در مقابل قانون. موضوعی که نشأت گرفته از دین بود و تمامی ادیان الهی به نوعی بر این نکته تأکید دارند که تمامی انسان‌ها در برابر خداوند مساوی هستند و خداوند در ترازوی عدل خویش تمامی کارهای نیک و بد انسان‌ها را محاسبه می‌کند و حتی به اندازه ارزنی کم یا زیاد نخواهد شد. همین اصل دین به عنوان اساس عدالت علی قرار داده شد و تمامی افراد جامعه آن روز، دارای حقوق یکسان بودند.