حضرت امیر همسو با بینش اسلامى و الهى خود در تحقق بخشیدن به عدالت نگاهى دوسویه دارد، از یک سو تأکید بر این مى‏ورزد که اگر اصلاحات در جهت تأمین عدالت اجتماعى از درون جان آدمها و از اعماق دل و لایه‏هاى تو در توى ضمیر انسان آغاز نشود، اصلاحاتِ ساختارى، بى‏پایه و ناپایا خواهد بود. اما از سوى دیگر نباید غفلت نمود که هماهنگ با اصلاح دل و اعتدال روح، توجه به واقعیات ملموس در محیط زندگى و مبارزه با هر گونه عواملى که توازن محیط اجتماع را به هم مى‏زند، نیز با همان اولویت و اهمیت باید مورد لحاظ قرار گیرد.در تحلیل چیستى عدالت ضمن تأکید بر این معنا که دیدن و پذیرفتن جهان و خود آن چنان که هست، و باور و اعتراف به اینکه یک اعتدال حکیمانه بر تمام روابط هستى حاکم است، و هر گونه افراط و تفریط نشانه جهل و ناآگاهى از نظم عادلانه حاکم مى‏باشد و هر تصرف نابخردانه و نابجا و یا جابه‏جایى روابط عادلانه، در روند هماهنگ جهان اثر منفى خواهد گذاشت، این نکته را نیز باید افزود که باور کردن عدالت بدون اعتقاد به دادگاه عدل الهى در روز بازپسین، و بدون باور به قانون عدل الهى، خود از نمودهاى بارز بى‏عدالتى است. با توجه به آنچه بیان شد:الف: اولین گام در تحقق عدالت رهایى از ناهماهنگى‏هاى درون است. حضرت امیر مى‏فرماید: «فکان اوّل عدله نفى الهوى عن نفسه ...؛ در توصیف بندگان پرهیزکار خدا مى‏فرماید : اولین گام او در عدالت‏خواهى زدودن هواهاى نفسانى خویش است.»ب: حضرت امیر به هنگام تبیین مبانى ایمان، آن را بر چهار پایه استوار نموده است. دو پایه صبر و یقین از درون جان نشأت مى‏گیرد و دو پایه عدل و جهاد بر واقعیتهاى خارجى تکیه دارد. و به هنگام تحلیل مبانى عدل بر دو ملاک علمى «فهم» و «جزم» و دو ملاک عملى «حکم» و «حلم» تأکید مى‏فرماید.ج: احساس تعهد و مسؤولیت براى تحقق عدالت اجتماعى و دردمندى و حساسیت در برابر بى‏عدالتى‏ها از عوامل مهم در تحقق عدالت است. و البته این عامل نیز یکسویه نیست. اگر در موردى که بى‏عدالتى صورت گرفته است مى‏فرماید: «فلو ان امرأً مسلماً مات من بعد هذا اسفاً ما کان به ملوماً بل کان به عندى جدیراً؛ سزاوار است مسلمان بمیرد و این بى‏عدالتى گرفتن زیورآلات زنى مسلمان و زن دیگرى که در پناه اسلام است را نشنود.» در موردى نیز مى‏فرماید: اگر طلحه و زبیر به راستى در برابر خونى که ریخته شده قتل عثمان احساس مسؤولیت مى‏نمایند و براى اجراى عدالت قیام کرده‏اند، این امر بسى زیبا و خواستنى است اما«و انّ اوّل عدلهم للحکم على انفسهم؛ نخستین گام آنها در مسیر عدالت آن است که خودرا محکوم نمایند.» زیرا که از همه بیشتر در زمینه‏سازى این آشوب نقش داشته‏اند. پس‏ادعاى تعهد اجتماعى و غفلت از اعتدال رفتارى خود نیرنگى بیش نیست، چه اینکه پرداختن به خود و غفلت از رنج و درد و ستمهاى اجتماعى نیز گناهى نابخشودنى است و این‏هر دو نشانه خودخواهى و بى‏انصافى است. اگر على بن‏ابى‏طالب(ع) در پى حضور مردم درصحنه و اعلام پشتیبانى و پیروى از خط عدالت علوى با استناد به تعهد الهى به مردم‏جواب مثبت مى‏دهد، اما در همان حال از هر گونه انگیزه غیر الهى و وابستگى به دنیانیز خود را تبرئه مى‏کند:«لو لا حضور الحاضر و قیام الحجة بوجود الناصر و ما اخذ اللَّه على العلماء ان لا یقارّوا على کظّة ظالم و لا سغب مظلوم لالقیت حبلها على غاربها و سقیت آخرها بکأس اوّلها و لالفیتم دنیاکم هذه ازهد عندى من عفطة عنز؛ اگر این حضور عمومى نبود و یاران، حجت را بر من تمام نمى‏کردند و خدا از علما تعهد نگرفته بود که ستمکار شکمباره را برنتابند و به یارى گرسنگان ستمدیده برخیزند، رشته این کار وا مى‏نهادم و پایان آن را چون آغازش مى‏انگاشتم و مى‏دیدید که دنیاى شما حکومت و مقام در نزد من ناچیزتر از آب بینى بزى است.»مى‏توان گفت حضرت امیر مجموعه عواملى را که در تحقق عدالت مؤثر است در سه جمله خلاصه فرموده است: «استعن على العدل بحسن النیة فى الرعیة و قلة الطمع و کثرة الورع.» نیت خیر داشتن و خوش‏بینى نسبت به مردم تا حد زیادى مانع از حیف و میل حقوق آنان شده و اگر خود نیز چشم طمع برهم نهد آنگاه با چشم تقواپیشه خود از هر گونه افراط و تفریطى پرهیز مى‏کندوبرصراط عدل راه می یابد .